40 powstańców i niezwykłe historie. Filmy o historii Górnego Śląska
Nagradzaną „Filmową Encyklopedię Powstań Śląskich” dwóch doktorantów z UŚ zobaczymy od jesieni w TVP Historia. Będą kolejne odcinki tej serii dokumentalnej.
Myśmy do państwa polskiego nie przyszli z próżnymi rękami, Śląsk nie przypadł Polsce z łaski losów… - pisał Jan Lortz w roku 1935 do swoich rodaków, Górnoślązaków, zachęcając ich do pójścia na wybory. Jan Lortz był wtedy członkiem Śląskiej Rady Wojewódzkiej, postacią powszechnie znaną. W historii powstań śląskich zapisał się jako ten, który pod nieobecność dowódcy dał rozkaz rozpoczęcia I powstania śląskiego w powiecie bytomskim.
Kto dziś pamięta o Janie Lortzu, który uczestniczył w drugim, a potem w trzecim powstaniu śląskim? Dowodził I batalionem 1 katowickiego pułku wojsk powstańczych pod dowództwem innego walecznego Ślązaka - Walentego Fojkisa. A potem kierował Związkiem Powstańców Śląskich, był inicjatorem powstania Oddziałów Młodzieży Powstańczej, usypania kopca w Piekarach, budowy domu powstańca w Katowicach.
Maciej Marmola i Kamil Niesłony najpierw napisali o nim książkę pt. „Przemilczana historia powstańca śląskiego Jana Lortza”, którą wydało Muzeum Górnośląskie. Wtedy właśnie zrodził się pomysł, by sfilmować opowieść o jego niezwykłym życiu i w ogóle opowiedzieć także inne powstańcze losy. Tak powstała seria dokumentalna pt. „Filmowa Encyklopedia Powstań Śląskich”, dofinansowana przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.
Jan Lortz otwiera tę serię powstańczych życiorysów. Wnuki przypominają o jego ogromnej woli, żeby się bić o Polskę. Docenił to także Józef Piłsudski nagradzając Jana Lortza Krzyżem Virtuti Militari, w sierpniu 1922 roku na katowickim Rynku. Po decyzji mocarstw zachodnich o podziale Śląska, opuścił rodzinny Rozbark, bo pozostał po niemieckiej stronie, i przeniósł się na polską część. Gdy przyszedł wrzesień 1939 znów się bił, aż trafił na Sybir. W trakcie swojej wędrówki z armią gen. Andersa serce nie wytrzymało i spoczął w Kitab w Uzbekistanie.
Autorami serii krótkometrażowych filmów są pracownicy naukowo-dydaktyczni Uniwersytetu Śląskiego: Maciej Marmola z Wydziału Nauk Społecznych oraz Kamil Niesłony z Wydziału Radia i Telewizji im. Krzysztofa Kieślowskiego. Pięknie opowiadają historie ludzi, z krwi i kości, mocno osadzone w śląskich losach. Gdzieś na wschodnich krańcach wielkiej Rzeszy ludzie walczą o polskie słowo, bo wciąż mówią i modlą się po polsku. Myślą o powrocie do kraju, którego obecności nawet nie doświadczyli. To wyjątkowe lekcje patriotyzmu, wzruszające i bolesne, bo w zbiorowej pamięci Górnego Śląska miejsca o tych bohaterach jest niewiele.
Może Piotr Niedurny (1880-1920), zakatowany przez Niemców, został lepiej zapamiętany przez historię, bo jest patronem ulic w kilku śląskich miastach. Gdy w 1910 roku wrócił z Krakowa z uroczystości rocznicowych bitwy pod Grunwaldem, nie przestawał kolportować polskiej prasy i książek. Zakładał towarzystwa śpiewacze, czytelnie ludowe na terenie obecnej Rudy Śląskiej. W listopadzie 1918 roku został tam wybrany przewodniczącym nowo powstałej Rady Ludowej, reprezentującej ludność polską wobec administracji niemieckiej. Rok później wszedł w skład Rady Miejskiej Bytomia, gdzie jako pierwszy przemawiał po polsku. 29 stycznia 1920 roku zatrzymało go kilku umundurowanych Niemców i potem zmasakrowane zwłoki leżały w Szombierkach. Ta śmierć nigdy nie została wyjaśniona, ale pogrzeb Piotra Niedurnego był wielką manifestacją polskiego buntu.
Pierwsza seria „Filmowej Encyklopedii...” składa się z ośmiu kilkunastominutowych odcinków. Każdy z nich poświęcony jest innej osobie. Tak poznajemy Euzebiusza Kempę, który w 1910 założył w Łabędach Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. A to była kuźnia kadr dla Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. W trzecim powstaniu śląskim dowodził kompanią pułku gliwicko-toszeckiego Stanisława Mastalerza, w której służył, jako ochotnik, młodziutki Jerzy Ziętek. Euzebiusz Kempa zajmował się też dokumentowaniem zbrodni niemieckich na powstańcach, m.in. pod Januszkowicami, gdzie dostało się do niewoli siedmiu polskich żołnierzy. Wycięto im serca i trawą wypełniono te miejsca.
Czołówka każdego z odcinków zawiera to samo wstrząsające wspomnienie jednego z powstańców, utrwalone w nagraniu archiwalnym na przełomie lat 60. i 70. Mówi o rozprutych ciałach, o poucinanych u kobiet piersiach. Dopełniają te opowieści archiwalne fotografie oraz inscenizacje z udziałem członków Grupy Rekonstrukcji Historycznej Powstań Śląskich „Weteran” z Radzionkowa oraz Radfahrtruppe Rowery Zabytkowe z Zabrza.
Bohaterów tamtych lat wspominają przeważnie krewni. Mówią o nich z dumą, ale też z nutą żalu, że na opowiedzenie ich historii zawsze był zły czas. Ich losy są typowe dla Śląska. Bili się w powstaniach, a wcześniej w wojsku niemieckim na frontach pierwszej wojny światowej. Potem nie przestawali pracować dla Śląska. Na przykład Karol Gajdzik został naczelnikiem Przełajki (dziś dzielnicy Siemianowic Śląskich), gdzie się urodził. Był posłem na Sejm Śląski, organizował życie polityczne i społeczne, uruchomił cegielnię. We wrześniu 1939 roku został komendantem oddziału samoobrony, składającym się z byłych powstańców. I znów bronił się przed Niemcami. Aresztowany przez gestapo trafił do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Gdy rodzina znowu była razem, przekazała parcelę pod budowę kościoła. Tak stanął w Siemianowicach kościół Najświętszej Marii Panny.
Nie miał tyle szczęścia Jan Lampka - uczestnik trzech powstań śląskich, który po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku wstąpił do śląskiej Policji. Zamordowany przez sowietów 20 kwietnia 1940 roku w Kalininie i pochowany w dołach Miednoje.
„Filmowa Encyklopedia Powstań Śląskich” została dwukrotnie dostrzeżona przez krajowe jury. Najpierw zdobyła wyróżnienie w ogólnopolskim Konkursie na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2016, w kategorii: „edukacja”. Kilka dni temu serię dokumentalną o śląskich, powstańczych losach okrzyknięto Wydarzeniem Historycznym Roku 2016, w kategorii: „edukacja i multimedia”.
Producentem jest Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach. Wszystkie odcinki pierwszej serii są dostępne na stronie: www.powstaniaslaskie.com.pl, a od września br. do roku 2021 będą emitowane także na antenie TVP Historia. 2 tysiące płyt DVD z „Filmową Encyklopedią Powstań Śląskich” trafiło też do szkół.
***
Maciej Marmola i Kamil Niesłony
pracują nad drugą serią „Filmowej Encyklopedii Powstań Śląskich”. Promocja nowych odcinków jest planowana na sierpniowe dni 2017, kiedy przypada rocznica wybuchu drugiego i trzeciego powstania śląskiego. W sumie chcą nakręcić 40 powstańczych losów.