Co straszyło nad rzeką? Utopce i inne wodne stwory
Co straszyło nad rzeką? Topielce, utopki, rusałki, wiły, płaczki czy świetliki to tylko niektóre demony wodne, które straszyły nad rzekami, jeziorami i stawami. O ich nadzwyczajnych mocach mówiła Urszula Batko, podczas spotkania z cyklu "Wielka księga czarów i przesądów" w Muzeum Górnośląskim.
Topielce, utopki, rusałki, wiły, płaczki czy świetliki to tylko niektóre demony wodne, które straszyły nad rzekami, jeziorami i stawami. Odznaczały się wyjątkową złośliwością, polowały na ludzi, przybierając różnorodne postaci: od dziecka po piękną kobietę urzekającą śpiewem oraz tańcem.
Na szczęście ludzie znali sposoby rozpoznawania demonów i wiedzieli, jak ustrzec się przed ich działaniem.
1. Utopiec - inne nazwy : topielec, toplec, wasermón
Kim jest utopiec? Utopcami stawali się samobójcy, nieślubne dzieci, dzieci nieochrzczone, przeklęte przez matkę czy w końcu ludzie utopieni przez utopca.
Nazewnictwo - na Śląsku, południu Polski, aż do granicy Słowackiej spotykamy nazwę utopiec, utopica. Im bliżej Moraw (Czechy), występuje nazwa wasermón
Gdzie można spotkać - strumyk, także młyn, grobla stawu. Znakiem jego bytności w wodzie jest wir. Ponieważ utopiec przedstawia dwa światy, dlatego można go było spotkać także na wierzbie, która ma charakter mediacyjny - korzenie sięgają wody, pień jest w naszym świecie. Zwykle był mężczyzną, ale czasem występował też pod postacią kobiecą
Utopca można było spotkać także w gospodzie, gdzie grał w karty, czy przy pasieniu koni z pasterzami albo w stajni. Pojawiał się bądź znikał w południe lub o północy
Wygląd: przybierał różne postacie, które miały charakterystyczne elementy
- postać myśliwego
- mężczyzna w zielonym fraku bądź marynarce (kolor mchu, glonów) z którego to ubrania kapie woda
- miał czerwoną czapkę, kolorowe wstążki (czerwone i zielone) tzw. bandle
- niskiego wzrostu, z garbem ale silny, długie włosy, błoniaste nogi przypominające gęsie lub kacze, czasem miał końskie kopyto
Miał zdolność do zmiany w psa, krowę, cielę, konia, kurę, zająca
Zachowanie: chodził do gospodyni po kozie mleko (koza przypomina diabła, ma rogi i kopyta) za które nigdy nie dziękował.
Często prosił też o fasole, natomiast nigdy o chleb, który z racji robienia na nim znaku krzyża był uznawany za święty. Utopiec siadał często na stole, co miało manifestować desakralizację tego miejsca.
Płacił kamieniami
Zagrożenia ze strony utopca
- ściągał do wody i topił, ale tylko do św. Jana, potem jego moc słabła
- rozrzucał siano
-przewracał łódki z ludźmi
- zjadał pasterzom posiłki
- bił ludzi przechodzących przez most
Jasne strony utopca:
- pomagał łowić ryby
- przeprowadzał przez Olzę górników
- radził gdzie stawiać domy, żeby nie zmyła ich powódź
- sprowadzał do Darkowa wody lecznicze
2. Rusałki - dusze dziewcząt, które zmarły przed ślubem lub popełniły samobójstwo; także dusze starszych dzieci, uduszonych przez matki, także te, które nie zostały ochrzczone.
Występowanie: na brzegu rzeki, często wylegiwały się na słońcu lub przy księżycu, czasem prały koszule.
Wygląd: postać młodej, nagiej kobiety lub okrytej białą szatą, niezwykłej urody, czasem z wiankami na głowie.
Ofiary: młodzi mężczyźni, zauroczeni urodą demonów lub młode, ładne kobiety, o które rusałki były zazdrosne. Rusałki przy pełni księżyca wabiły swoje ofiary tańcem i śmiechem. Zwabieni prze nich ludzie umierali przez utopienie, zatańczenie lub... załaskotanie. W najlepszym razie spotkanie z rusałką kończyło się dla człowieka paraliżem lub utratą zmysłów.
3. Kazytki - brzydsza odmiana rusałek. Podobno były to dusze starych i brzydkich kobiet, które zapiły się na śmierć lub popełniły samobójstwo. Nazywano je tez babami wodnymi. Szkodziły tak jak rusałki.
4. Wiły - demony kobiece. Występowały w lasach, chmurach, okolicach nadrzecznych. Były odpowiedzialne za pogodę, zarówno za tę z gradem i burzami, jak i piękną, słoneczną. Sam ich wzrok skierowany w niebo miał przyciągać chmury. W księżycową w noc wychodziły na brzeg i prały w strumieniach swoje szaty.
Stosunek do ludzi: zwykle nieprzychylny. Często zsyłały złą pogodę, która niszczyła uprawy. Podobnie jak rusałki, zatańcowywały ludzi na śmierć lub powodowały paraliż. Z drugiej strony czasem pomagały chłopom, uczyły sztuki lekarskiej.
5. Boginki - inne nazwy: boginie, mamuny, siebiele, płaczki, marudy, małpy. Wygląd przeciętnej kobiety, typ kumoszki-sąsiadki. Cechą charakterystyczną były obwisłe piersi, za pomocą których prały bieliznę nad rzeką.
Stosunek do ludzi: napastowały głównie ciężarne kobiety i kradły noworodki, podrzucając swoje bękarty. Aby oddała dziecko, należy jej bękarta bić rózgą na progu domu.
Gdzie je można spotkać: rzeki, studnie, stawy, jeziora, podmokłe łąki.
6. Światła - inne nazwy: świeczniki, świetliki, ogniki.
Pokutujące dusze nieuczciwych geodetów, ludzi niegodziwych
Gdzie je można spotkać: nocą na bagnach
Jak szkodzą ludziom: zwodzą swoim światłem ludzi na bagna i topieliska
Wygląd: płomyków, światełek
Skąd się wzięła ich legenda? Zjawisko błędnych ogników jest związane z samozapłonem gazów, głównie metanu, wydobywających się z gnijących szczątków zwierząt i roślin, lub też ze zjawiskiem bioluminescencji występującym u owadów z rodziny świetlikowatych.
