Duchy wojny 1945, czyli styczniowe dni Wichty Ochmanowej
Poniedziałek 15 stycznia 1945 Im głośnij dudniało od Krakowa, tym bardzij my sie boli Rusów, bo dochodziły nos straszne wieści, że te czyrwone diobły rabujom, gwołcom, mordujom bez sumiynio. Kożdy se padoł: - Tak wyrobiajom w Polsce, a co dopiyro bydom pochać, jak przyjdom Wisła. Niy bydom mieli dlo nos, Ślązoków pardonu.
Nasz strach robił sie jeszcze wiynkszy, jak my widzieli, co sie we wsi dzieje. Niymiecki rodziny, kiere tu ściągali bez wojna, dostały nakaz, żeby sie natychmiast brać nazod. Piyrszo wyjechała Kyndziorka - ta wielko partyjoczka, kiero wlazła na ujkowo karczma i tam sie panoszyła dobre śtyry lata. Potym ku swojim, pod Frankfurt wyjechała baba od szupoka Augusta Wernera. Łonego wziyni na front, toż co tu miała szukać sama z dzieciami. Do dom, pod Weimar wyjechała baba od kierownika szkoły - Elizabeth Amende, za niom wyniosły sie rechtory - Ernest Platzek i Eva Seifert - tych pamiyntom, bo czasym przychodzili do mie na jajka. W poru dniach kajś sie potraciły też gminne beamtry. Przestali wreszcie sznupać po chałpach. I co jeszcze było pamiynte? Straśnie sie kopciło z naszych kominów. Niy było chałpy, kaj by ludzie nie polili obrozków Hitlera, hitlerowych fanów, hakynkrojców, niymieckich gazet, szkolnych ślabikorzy - handbuchów i heftów, hajotowych uniformów, ksiożek kościelnych - wszystkigo, co miało niymiecki litery i znaki.
Jo też spoliła Alojzów album "Deutschland", kiery mu posłali w 1940 roku, wciepałach do pieca niymiecki kwitongi, a fotografie Pawła i Alojza we wojskowym oblyczu wraziłach do krauzy, zamkłach dicht i zakopałach w stajni pod żłobym. To pucowani chałpów trwało pora dni. A i tak ludzie wszystkich niymieckich śladów niy zatarli. Nojgorzyj było z dzieciami, kierych my musieli uczyć od małego po niymiecku, bo nos sztyjc kontrolowali. Teroz trzeja było na drab uczyć jich po naszymu. Całe szczyści, że my po cichu w chałpach jednak godali, jak nom jynzyki rosły i po starymu rzykali, a czasym i podśpiywywali. Słyszało sie też, że nasi ludzie z przezorności kryli przed Rusami co wertniejsze rzeczy. Jo pierścionki ślubne skryłach na górze miyndzy dachówkami a krokwiom, Tomek moji i swoji koła rozkryncił na tajle i wciepoł do szopki, niby że to jakiś popsute klonkry.
Pora dni tymu ku szkole, kiero stoła na Zopłociu, blisko naszej chałpy, zaczły zjyżdżać wojskowe auta z rannymi wojokami. Z klasów wyciepli na dwór ławki i stołki, a dali stróżaki. W kancelaryji zrobili sala operacyjno. Miyszkali my blisko, toż my wszystko widzieli i słyszeli, co sie we szkole dzioło. Niymożebne darci do nos dociyrało! Co sie tam robiło, opedziałyby ino te szkolne mury i krzynia ustawiono pod szkolnym orzechym. Pełno była uciyntych nóg, rąk i krwawych szmot. Somsiadowi chopcy, Franek Szymków i August Sklorz musieli co dwa dni zaprzągać konie i jechać z tom krzyniom i umartymi wojokami na smyntorz, kaj był wykopany dół, do kierego to swalowali.
Może dwa tydnie tyn lazaret fungowoł. Jak front sie zbliżył ku Nowymu Bieroniowi, w jedna noc sie lazaret stracił. W tych dniach siedzieli my w doma, jak trusie i czekali, co to ino bydzie dalij. Zima pociskała, polatywoł śniyg, chytoł mróz. Matka rzykali przed Paniynkom, Tomek gruchoł w piwnicy, bo mu Marta kozała przyrychtować na kupie ziymioków barłogi, żeby my mieli kaj nocować na czas przechodzynio frontu. Jo naznosiłach do chlywa siana, owsionki, żeby było czym futrować gowiydź, jak Rusy już wlezom. Tym gizdom lepij sie było niy pokazować na oczy. Lepij siedzieć w doma. Z Martom już my sie ugodały, że sie oblekymy w stare ździorby, popaplomy se gymby i bydymy udawać stare baby. Niy bydymy diobłów kusić. Człowiek niy wiy, co jakimu kopnie do łepy.
Piątek 26 stycznia 1945
Bezma Rusy pokozały sie już w Jedlinie. Wtoś pedzioł, że na Nowym Bieroniu trefili w jednej chałpie za szrankiym obroz Hitlera i chałpa do cna spolili, a ludzi, co tam byli, wystrzylali. Tomek niy pojechoł na gruba, wszystkich nos sprowadził do piwnicy, a som jeszcze roz oblecioł chałpa, czy tak kaj niy zostoł jaki niymiecki ślad. Ale jak gibko wylecioł z pywnicy, tak gibko zeszeł, bo sie zrobiła od Jedliny okropno strzylanina. Kulki zaczły wiukać, że trzeja było okiynko z pywnice przywalić miechami z pioskiym. Koło połednia, jak trocha ucichło, zaczli sie kludzić do naszej pywnice ludzie z pobliska. Cało harmijo sie znodła, przeważnie dzieci. Niy szło tych ludzi ganić ani wypychać, bo kajś sie musieli przed tymi kulkami chronić.
Przyszły Gondziki, kierzy wcale niy mieli pywnicy, bo sie w w trzydziestym dziewiątym wypolili, z pobliska Sosny - dwie rodziny, kaj było dziewięcioro małych dzieci, do tego naszo rodzina, jeszcze wtoś, bo już niy pamiyntom w tym zamiyszaniu. Jo jak to ujrzała - przelynkłach sie. Marta zaczła płakać, Matka pedzieli, że do tyj ciżby z tymi bolawymi nogami niy ślezom, choćby niy wiym co... Podeszłach ku Matce i jim padom: - Wyboczcie Matko, skoro Tomek jest w doma i mo sie o wos wto starać - jo biera dziecko i ida do swej matki na Górne Bojszowy. Tam w pywnicach niy bydzie takij ciżby...
Matka niy byli radzi, żech se to tak unokwiła. Patrzeli na mie ze zapłakanymi oczami. Coch miała robić? Musiałach to jakoś zniyś. Jakech pod wieczór dotarła na Górne Bojszowy - w tacinej chałpie zastałach wojskowy lazaret. Na szczyści, już wszystko pakowali i brali sie ku Tychom. Wojskowy dochtor chcioł tacie dać te wszystki szpitalne fizdynamynta: deki, mydło, badyntuchy itp., ale tata sie boli, że nos za to Rusy mogom postawić pod mur. Nic niy wziyni.
Jak Niymce wyjechały z tym lazaretym - do północy było cicho. W środku nocy zrobił sie nogle wielki ruch i okropno strzylanina. Tata podejrzeli ukrodkiym bez okiynko pywnicy. Rus za Rusym przeskakiwoł bez płot. Bili z pepechów. Całe szczyści, do naszej kryjówki żodyn sie na razie niy dobijoł. Sołdaty lecieli kaś dalij na Stawisko, kaj sie mieli Niymce grupować. Uciszyło sie dopiyro nad ranym, ale wtynczos wszystkich nos zmorzyło spani. Usnyły też dwie ruski niewolnice, kiere na prośba Mamy przyszły do nos z fabryki, żeby nos bronić, jakby my sie niy umiały dogodać z ruskimi wojokami. Te ruski babuszki chciały sie Mamie jakoś odwdziynczyć, że jich Mama dobre dwa lata dokormiali (chocioż niy było wolno), jak chodziły po prośbie. Wczas rano Tata wychylili sie z chałpy. Przed furtkom leżoł zabity niymiecki feldfebel, na Brandysowym płocie wisioł drugi, chcioł borok przeskoczyć płot, ale zahaczył o sztacheta mantlym i tam go dopadła rusko serio. Jeszcze dalij pokotym leżało poru innych.
Wszyndy trupy, wszyndy krew...
Naroz na placu zjawił sie ruski komandir i kozoł Tacie tych zabitych wywiyź na smyntorz. Tata posłusznie to zrobili. W tym czasie sołdaty wziyni sie za nos. Wszystkim chopom kozali wyjść z pywnice na plac. A nasz August, guptok jedyn, ze strachu schowoł sie w ciymnym kącie pywnicy za dźwiyrzami. Jedyn Rus go tam znod. Wypolił go kolbom bez głowa i ryknon: - Ty Herman? Wychadi, sobaka! W ostatnij chwili uratowała go jedna z tych Rusek, choć sie też boła, bo swojich ludzi, kierzy "robili na Hitlera" w lagrach, Rusy zabijali piyrwszych. Luda - taki miała miano, może Ludmiła - zdobyła sie na odwoga i zadarła sie, wiela miała pary w gymbie: - Nie nada! On Poljak!
Rus niy pytoł, wto ona, ino wejrzoł na nia zaskoczony i opuścił broń. Ani my niy dali pozór, jak zrobił sie podwieczór. Jużech sie chciała brać do dom, a tu ciotka Neszka przylecieli zdyszani. Miyszkali w polu, blisko lasa. Coś sie tam musiało wydarzyć, skoro z wielgimi oczami zaroz do Taty: - August, przyszełbyś do nos? Patrz, co sie to koło nos stało? Wczora pod wieczór widza z okiynka, jak trzy wojoki przelatujom bez puste pola, z lasa do lasa. Słysza strzylanina. Jednym razym, jedyn wojok kopyrt! Pora kroków dalij - kopyrt - tyn drugi, trzeci... Zaroz przy nich znodły sie Rusy. Trach! Trach! Dobili jich i zaczli jich rabować... I takich sebleczonych, derech nagich zostawili na śniegu. - August, tak se myśla, że może by jich trzeja było pochować? Przeca niy bydymy patrzeć na taki obrozek...
- Neszka, teroz sie już ćmi, a po cimoku - różnie może być. Idź do dom. Rano tam byda. Od komandira musza dostać bumaszka...
No i jo została u Mamy na noc. Na drugi dziyń rano, Tata zaprzągli konia i z bumaszkom komandira pojechali ku ciotce Neszce. Richtig, wojoki leżeli na śniegu nadzy. Wszystko już było wyrabowane. Ino sie papióry poniywiyrały na śniegu. Tata jich gibko zwinyli ku sobie, żeby żodyn niy widzioł, a zimne i sztajfne ciała włożyli na fura i zawioźli na smyntorz. Tata som mądrzy. Kożdymu zabitymu Niymcowi dobrze sie przyglądajom, bo padajom, że to może być jaki swój. Kożdymu też zabiyrajom papióry, bo może wtoś z rodziny na nich czeko?
(Podwiyl Tata żyli, trzymali wszystki papióry w doma w ukryciu. Jak w 1972 roku pominyli, brat Janek kościelnymi drogami, bo pocztom niy szło, przekozoł dokumynty Obersta Wilibalda Bucholtza jego siostrze Elizabeth Legensfeld do Ambergu. Niy poradziła sie nadziynkować).
Poniedziałek 29 stycznia 1945
Do dom ściągłach dopiyro dzisio koło połednia. Przyszli zy mnom Tata, boch sie sama fest boła, że mie trefi jaki ruski kaban, zaciągnie do jakigo kąta i wykorzysto. Drynczyły mie też złe myśli, co bydom godać Matka, że mie tak długo niy było, żech jich zostawiła choro na łaska losu. Co mi też pedzom, jak sie z tym dzieckiym pokoża w chałpie? Na ibryk żech sie starała, bo zastałach teściowo w kuchni przy warzyniu ziymioków. Całom chałpom rezkiyrowoł Tomek - chop od małego nauczony roboty na gospodarstwie. Wszystko mi zaczon rozprowiać, jak było. - Wczora w nocy - pado - wloz do pywnicy Rus. Słyszymy: - Człap, człap po schodach... Jak tak człapoł, my wszyscy truchleli ze strachu. Jak pocis karabinym dźwiyrzi, to my sie już żegnali ze światym, bo my myśleli, że bydzie strzyloł. Wejrzoł do środka ukrodkiym, potym cały sie pokozoł i pedzioł cicho: - Kartoszku praszu!
Baby wejrzały po sobie, bo niy rozumiały, co to chce. Jo to zaroz pojon, bo przeca z Rusami robia na grubie. Tóż drabko wzionech koszyk i nabroł mu ziymioków. Som żech mu jich wynios na wiyrch, do kuchni i kaj chcioł postawił. Babka, kierzy niy chcieli siedzieć w pywnicy w tej ciasnocie, grzoli sie przy rozpolonym do czyrwoności piecyku. Wejrzeli na Rusa, potym na mie i żodnego niy pytając - zaczli skrobać te kartoszki do dużego kastrola. Jo tymczos, zaczon skłodać ogiyń pod blachom. Jak my to robili, stary Rus klynknon na oba kolana i zaczon rzykać do Ciyrniym Ukoronowanego. Kątym oka my spoziyrali na niego i fest sie dziwali: - Dużo sie godało, że Rusy to bezbożniki, zabijajom, gwołcom, rabujom, a tu przychodzi Rus, kiery o wszystko prosi i rzyko przed świyntym obrazym.
Stary sołdat, jakby wyczytoł nasze myśli. Skończył pociyrze i pado: - My sztrafniki, charoszyje ludzie... Nas sie nie bójcie. Bójcie sie tych, co przyjdą za nami... Jak ziymioki uwrały, jo naszymu gościowi podoł rondlik świyżo wytopionej śpyrki, pora cebul i sól. Zadowolony, kiwnon głowom w podziynce i jeszcze sie za czymś zaczon rozglądać. Jo sie zaroz spomiarkowoł - przynios żech mu bonclok z kiszkom. - Spasiba! - pedzioł uradowany i zaczon kuszać! Jod i jod. Zdało sie, że tymu jedzyniu niy bydzie końca. Jak pojod, kozoł reszta tych ziymioków zaniyść do pywnicy: - Daj pokuszat rebiatam!
W pywnicy wszyscy, niy ino dzieci, ciepli sie do kastrola, że sie zdało, że te ziymioki zjedzom pospołu z glyjtom. Za jakiś czos, stary wojok ponownie śloz do pywnicy i pedzioł, żeby jeszcze jedyn kastrol uwarzyć. - Tawariszczi budu kuszać! - Tóż widzisz, Wichta - wyjaśnio mi Tomek - Matka warzom drugi siup, a jo sie rozglądom za jakim tłustym i kwaśnym mlykiym. Jo padom Tomkowi, że jeszcze coś starego tłustego jest pod ławom, a mlyka zaroz udoja. Jak niy bydzie kwaśnego, trudno, muszom przypijać słodki.
Gibko poszłach do chlywa dojić, alech już nazod do kuchnie niy wlazła, bo sie tam zgruchło pełno sołdatów. Zrobiło sie tam larmo, jakiś ryki, klątwy... Matka zaczli na głos jęczeć, Mały wreszczeć wniebogłosy. To było pewne, że som pijani. Ze strachu niy wiedziałach, co mom robić. Pokoża sie, a ujrzy mie jaki dzikus. Niechby jedyn... A jak skoczy na mie cało halastra, jak to było hań u Skibinej... Wlazłach za jaśla i przykryłach sie sianym. Leża pokrzywiona w tych jaślach miyndzy zbelami i prosza Boga o cud. Żeby sie te gizdy czym pryndzyj wyniosły. I tyn cud sie stoł! Jakiś starszina w siyni głośno ryknón, tak że cało ta banda niy dojadła ziymioków, niy dojadła kiszonej kapusty, kiero wynuchtała w pywnicy, ino ruszyła kaś ku lesie. W kuchni została ino Matka i chyłkający w jejich klinie synek. Tako zwylynkano, upłakano przytuliłach sie do Matki, jak tyn Mały.
Środa 31 stycznia 1945
Uciszyło sie. Ta piyrszo halastra przewaliła sie kaś ku Tychom, ale bynajmnij Rusów niy ubyło we wsi. Przyszli inni, w innych mundurach. Miyndzy ludziami zaczło sie godać, że majom robić u nos lotnisko. Na naszym polu, na Olszynkach - momy tam zasione śtyry morgi żyta - wylandowoł ruski fligier. Wyloz z niego jakiś wyższy, żeby pooglądać bojszowski pola, czy sie na lotnisko nadajom. Ponoś obroł Jedlina, a na jedlińskim zomku kozoł dlo siebie zrobić kwatyra. Tomek, jak uznoł, że sie już idzie na wsi pokozać, wyciągnón ze szopki koło, poskryncoł go i wybroł sie na popołedniowo szychta ku Lyndzinom. Jednak za niydługo przyjechoł nazod, bo wele karczmy trefił sie z Augustym Uszokiym, kiery go odwiód od wyjazdu na gruba.
- Tomek, a po co tam pojadymy? Roz, że na drogach pełno wojska, niy uwierzom, że my bergmony. Dwa, ponoś biura na grubie wtoś podpolił. Jedni godajom, że to Niymce, jak sie cofały, drudzy, że Rusy, jak włazili, a po cichu sie szepto, że biura podpoliły przedwojynne elwry, kierym ksioża pszczyński niy chcioł dać roboty... Wszystki szychtownice sie ponoś popoliły... - Niy poradza w to uwierzyć, co prawisz, August... To na kiej sie zmówiomy, żeby jechać do roboty? - Zaczekej jeszcze, aże sie to wszystko uspokoji. Bo widzisz, co sie pokazuje. Jedne nasze pierony drab pozakłodali bioło-czyrwone szlajfki i wespół z Rusami wychytujom naszych ludzi.
- Tyś był taki, a ty taki - sądzom - musisz to odpokutować... A jak trefiom ukrywającego sie Niymca, zabijajom bez pardonu. U Kubeczków zastali rannego oficyra. Dobili go i wywalili na gnój. Pod Lipkowym płotym przebili bagnetym młodego wojoczka, kiery wyskoczył ze stodoły i chcioł sie dostać do lasa. U Wojtaloków znodli w chlywiku przy świniach jednego, co ponoś godoł po naszymu, bo z Chorzowa był. Wywlokli go na plac i choć błagoł, że mo rodzina, dzieci - litości niy było. Trach!... i po nim. Niy powiysz mi, że po naszych chałpach niy ukrywajom sie nasi, co w ostatnich tydniach ściepli niymiecki mundury i czekajom na chwila, żeby sie mogli pokozać! Som żech widzioł Selwika Biolikowego. Alojz - mój szwagier jest bez nóg, wojynny inwalida, za nim też czychtujom? Co zrobiom, jak jich znojdom? Litości niy bydzie. Abo śmierć na miejscu, abo kajś wywiezom.
"Duchy wojny" to powieść Alojzego Lyski, opisująca dzieje jego rodziców na tle niełatwej historii Śląska w XX wieku. Głównym bohaterem (i narratorem) 4 pierwszych tomów jest żołnierz Wehrmachtu, Ślązak Alojzy Ochman. To ojciec autora. Ginie on na końcu czwartego tomu i wydawać by się mogło, że na tym koniec opowieści. Ale nie!
Alojzy Lysko wydał bowiem właśnie tom piąty - "W udręce nadziei". Tym razem narratorem jest jego matka Wiktoria - Wichta Ochman. Akcja książki rozpoczyna się na Śląsku pod koniec II wojny światowej. Przedrukowujemy tu fragment opisujący wkroczenie Armii Czerwonej do Bojszów w styczniu 1945.