Profesor Jan Miodek: Z Ponieca, z Chodcza, z Chodzieży
Pani G.K. z Wrocławia odwiedziła miejscowość Poniec koło Leszna i nie może się nadziwić, że tamtejsza ludność używa form do Ponieca, z Ponieca, Poniecem, w Poniecu.
„Skoro mamy serię strzelec – strzelca, wisielec – wisielca, padalec – padalca, czepiec – czepca, Michalec – Michalca, Kowalec – Kowalca, Pawelec – Pawelca, to dlaczego identycznie nie odmienia się Poniec, czyli z Pońca, Pońcem, w Pońcu?” – pyta Czytelniczka.
Jej odczucia są zrozumiałe, ale wzgląd na długowieczną tradycję, odzwierciedlającą historię i strukturę tej nazwy, przemawia za utrzymującą się w tamtych stronach odmianą z Ponieca, Pońcem, w Poniecu. A dlaczego? – Otóż jest to nazwa utworzona niezwykle archaicznym przyrostkiem „-j” (nie zachował się on do czasów piśmienniczych) od imienia osobowego Poniet, należącego do tej samej rodziny wyrazowej co: niecić, wzniecać, rozniecać, podniecać (się), podnieta. Połączenie Poniet plus miękczące „j” musiało dać postać Poniec, w której „e” nie jest częścią przyrostka „-ec” jak we wszystkich formach przytoczonych przez Panią G.K., ale należy do cząstki rdzennej -niec-. Deklinowanie z Ponieca, Poniecem, w Poniecu jest zatem – powtórzę – całkowicie uzasadnione!
Dodajmy, że na mocy tzw. przegłosu polskiego (polskiego, bo obowiązującego tylko w naszym języku) samogłoska „e” po spółgłosce miękkiej „ń”, a przed spółgłoską „t” musiała przejść w „a” (tak jak np. kwiet – w kwiat, a wietr w wiatr) i w ten sposób imię Poniet zmieniło się na wtórną postać Poniat. Od niej pochodzi nazwisko Poniatowski i nazwa miejscowa Poniatowa na Lubelszczyźnie.
Takim samym archaicznym przyrostkiem „-j” urobiono nazwę miejscową Chodecz (niedaleko Włocławka) od imienia osobowego Chodek: Chodek plus miękczące „-j” dało postać Chodecz. Jest ona rodzaju męskiego i należy ją odmieniać: z Chodcza, do Chodcza, Chodczem, w Chodczu – z „e” ginącym przy deklinowaniu.
Nazwą żeńską jest natomiast Chodzież (niedaleko Piły) – z odmianą: do Chodzieży, Chodzieżą, w Chodzieży. Jej podstawą słowotwórczą jest na pewno cząstka chod-. A że chodami zwano w Czechach strażników granicznych, może nasza nazwa związana była z osadnikami-chodami, obchodzącymi rejon graniczny między Wielkopolską a Pomorzem? – domniemywał mój profesor Stanisław Rospond (1906–1982). A może oznaczono w ten sposób miejsce przechodzenia? Przyrostek „-eż” natomiast – tylko w tej nazwie występujący – skonfrontować można z takimi wyrazami, jak: kradzież, łupież, grabież, młodzież.
Ponieważ w historycznych zapisach spotkać też można wariant Chodziesz – z „sz”, wrocławski onomasta nie wykluczał innej podstawy słowotwórczej z cząstką rdzenną chod – imienia osobowego Chodziech (Chodziecha), do którego dodano dzierżawczy – opisany dziś – przyrostek „-j”. Połączenie Chodziech plus miękczące „j” dałoby Chodziesz, późniejszą Chodzież.
Jan Miodek